Nieodbyta żałoba - bomba z opóźnionym zapłonem

Na temat udziału dziecka w ceremoniach pogrzebowych opinie są podzielone.  Toczą się dyskusje, czy zostawić dziecko w domu, unikać tematu śmierci w rodzinie, czy pozwolić na wspólne przeżywanie żałoby i obecność na pogrzebie. Przeciwnicy sugerują, że to przykre przeżycie i wręcz niepotrzebna trauma. Zwolennicy uważają jednak, że ukrywanie, unikanie tematu śmierci, to bomba z opóźnionym zapłonem, która prędzej czy później wybuchnie. Nie wiemy, co dzieje się w główce małego dziecka, o czym myśli i jak rozumie sytuację. Wyczuwa napięcie i smutek członków rodziny. Lepiej więc wziąć sprawy we własne ręce i wytłumaczyć dziecku, dostępnym dla jego wieku językiem, co się wydarzyło. 

Smutek, tragedia związana z odejściem bliskiej osoby jest nie do opisania. Każdy z nas reaguje na nią inaczej, pokazując swoje uczucia i emocje. Wyróżnia się kilka faz żałoby.

Fazy żałoby:

• otępienie oraz szok (bezpośrednio po śmierci bliskiej osoby),
• żal oraz tęsknota (faza najsilniejszego smutku, pojawiają się silne wspomnienia i cierpienie po zakończeniu uroczystości pogrzebowych, poczucie dotkliwej samotności),
• rozpacz oraz dezorientacja (przenika się z poprzednią, pojawia się poczucie zagubienia, trudność z powrotem do normalnego życia, znika poczucie bezpieczeństwa, odczuwa się lęk, smutek, pojawia się poczucie beznadziejności, bezradności),
• przeorganizowanie (akceptacja poniesionej straty, mija sporo czasu i przeszłość powoli odchodzi chociaż nigdy nie zostaje całkowicie wyparta).

Trudne rozmowy o śmierci - kilka wskazówek:

• mów językiem prostym, zrozumiałym, dostosowanym do wieku dziecka,
• w kilku zdaniach powiedz co się stało, nie rozbudowuj i i twórz barwnych opowieści, 
• im młodsze dziecko, tym mniej informacji przekazuj, rozkładaj je w czasie,
• pozwól dziecku zadawać pytania, stwórz ku temu okazję,
• nie kłam, mów prawdę, jeśli dziecko poprosi o wyjaśnienie,
• odpowiedz "nie wiem", jeśli rzeczywiście nie znasz odpowiedzi na postawione pytanie,
• powracaj do rozmowy zawsze wtedy, gdy dziecko da sygnał, że znowu jest gotowe do rozmowy, zadaje pytania, wykaże zainteresowanie,
• buduj poczucie bezpieczeństwa u dziecka, poprzez opisanie tego, co będzie się działo w najbliższym czasie, co może się zmienić, ustal nowe zasady, wyjaśnij ich działanie, obowiązki i przywileje,
• wprowadź zasadę mówienia wprost o swoich uczuciach i obawach, zauważaj emocje dziecka i dopytuj się o to, co się z nim dzieje,
• nie zabraniaj wspominania osoby zmarłej, sam też ją wspominaj,
• nie obarczaj dziecka nadmiernie swoimi emocjami, ale jednocześnie nie ukrywaj łez. Niech dziecko widzi, że smutek można przeżywać i się nim dzielić.

Dlaczego?

Dla dziecka śmierć nie jest czymś naturalnym. Małe dziecko myśli, że jest zjawiskiem odwracalnym i nie wierzy w jego ostateczność. Postacie w grach miewają kilka żyć, czasem można je w baśniach "odkupić" zdobywając magiczny przedmiot lub eliksir. Bywa, że fantazjuje, o tym, że bliska osoba musiała schronić się w odległym miejscu, udać się w daleką podróż, z której kiedyś powróci. Dziecko nie potrafi zrozumieć choroby, nie rozumie dlaczego ludzie umierają. Myśli, co było przyczyną śmierci i próbuje odnaleźć kto lub co za nią odpowiada. Dlaczego zmarły je zostawił? Bywa, że obwiania siebie, bo było niegrzeczne, nie słuchało babci, nie posprzątało pokoju, nie zjadło obiadu, który bliska osoba ugotowała, pokłóciło się z mamą, a ta krótko po tym zmarła. Dziecko myśli, że wszystkie wydarzenia, które dzieją się wokół niego związane są z nim,  świat kręci się wokół niego, dlatego może sądzić, że przyczyniło się do śmierci bliskiej osoby. I wreszcie, wg dzieci śmierć jest zaraźliwa, więc i ono może umrzeć. 

Pewna dziewczynka bała się, że skoro zmarł jej ukochany wujek, to może za chwilę umrze jej mama lub tata, inna została odsunięta przez koleżanki w klasie po długiej i ciężkiej chorobie mamy, a potem jej śmierci. Nie chciano z nią siedzieć w jednej ławce, ani bawić się na przerwach. Przyczyną był lęk, nazywany wprost: "Twoja mama umarła, boję się, że się zarażę i też umrę". 

Dziecięca żałoba i jej cechy:

• żałoba jest normalną reakcją następującą po starcie, najważniejsze,  aby towarzyszyć dziecku w tym doświadczeniu,
• zachowania pomocne: okazywanie dziecku wsparcia, pomoc w przeżywaniu emocji, pomoc w zrozumieniu emocji, które towarzyszą żałobie, pomoc w odbudowaniu wspomnień, przeglądanie zdjęć i filmów,  częste rozmowy o zmarłym, 
• każdy inaczej przeżywa żałobę, inna jest jej intensywność, może więc dojść do tarć i konfliktów,
• na żałobę oddziałują rozliczne wpływy: lepsze lub gorsze stosunki rodzinne, rodzaj wydarzeń towarzyszących śmierci i je poprzedzających, jakość relacji łączącej ze zmarłym, wiek, dojrzałość dziecka pogrążonego w żałobie,
• żałoba dziecka zależy od sposobu, w jaki przeżywa ją przy nim osoba dorosła.

"Przed" i "po" - już nigdy nie będzie tak samo. Ból żałoby może się obudzić w każdym momencie, np. podczas wspomnień, albo przy okazji śmierci innej osoby lub po zerwanej więzi, rozstaniu, podczas rozwodu, straty przyjaciela, trudnej sytuacji życiowej itp. 

Symptomy żałoby u dziecka:

• fizyczne: zmęczenie, bezsenność, utrata apetytu, bóle brzucha, 
• zmiany psychiczne: smutek, mniejsze zainteresowanie zabawą, niestabilność nastrojów, napięcie, niepokój, wpadanie w złość, kaprysy, obniżenie wyników w nauce, problemy z koncentracją na lekcjach, popadanie w konflikty z otoczeniem, szukanie nieformalnych grup wsparcia, eksperymentowanie z używkami itp.

Sposoby wsparcia dzieci w żałobie:

Poniżej przedstawiam kilka rodzajów aktywności, które mogą pomóc dziecku utrzymać związek z osobą, która zmarła, pomogą włączyć dziecko w proces przeżywania żałoby, pomogą dziecku przeżyć żałobę, okażą się wsparciem w żałobie.

• szkatułka pamięci - zbieranie przedmiotów przypominjących osobę, która odeszła i wspólnie z nią spędzone chwile, otrzymane kartki pocztowe, zebrane muszle, bilety, zdjęcia, itp.
• księga pamięci - papierowa wersja szkatułki (wklejone zdjęcia, rysunki, bilety, pocztówki, listy),
• kronika rodzinna - budowanie poczucia przynależności do rodziny - można stworzyć całe drzewo rodowe,
• opowiadanie historii o tym jak żyła rodzina przed śmiercią bliskiej osoby, co się działo bezpośrednio przed śmiercią, w jaki sposób umarła, co wydarzyło się zaraz potem, jak wygląda życie teraz,
• malowanie portretu zmarłej osoby lub szczęśliwych chwil z nią spędzonych,
• pisanie listu, w którym dziecko opowiada o tęsknocie, codziennych sprawach, lękach i smutkach.